آموزش ضروری مسئولیت پذیری به کودکان
مسئولیت پذیری ارزش و ویژگی سختی است و این را باید بپذیریم. مسئولیت پذیری یعنی مواجهه مستقیم و بدون تعارف با زندگی، یعنی مواجهه با شکست و پیروزی توامان و یعنی پذیرفتن این‌که زندگی همواره بر وفق مراد نیست. به همین علت است که بسیاری از بزرگسالان آرزوی بازگشت به روزهای کودکی را میکنند.
روزهایی که با حداقل مسئولیت و مواجهه با تبعات تصمیم و انتخاب می‌‌گذشت. اما دسته‌ای از افراد هم هستند که شجاعانه پیش می‌‌روند و نه فقط از روی وسواس یا میل شخصی بلکه با نیروی محرکه مسئولیت‌پذیری و درک عمیق خود از این مفهوم ارزشمند جلو می‌‌روند، دنیا را آنطور که هست می‌بینند و محدودیت‌ها و شرایط را درک میکنند.
برای مسئول بودن نیاز به شجاعت، استقلال، عزت نفس و اعتماد به نفس است و تمام اینها با هم فردی مسئول نسبت به دنیای اطراف و خود را می‌سازد.
زندگی بدون مسئولیت هم زندگی ساده‌ای نیست. مسئولیت نداشتن یعنی از کنار تمام ارزش‌ها آرام و بی‌صدا گذشتن و در حاشیه‌ماندن، در حاشیه‌بودن شاید مزایایی داشته باشد اما باید این را در نظر گرفت که شما همیشه در حاشیه هستید و از بسیاری از وقایعی که در مرکز در جریان است دور مانده‌اید. در حاشیه بودن زندگی یکنواخت و آرامی را ممکن است برای شما به ارمغان بیاورد اما همیشه جای یک چیزی خالی است.
پرورش ارزش مسئولیت پذیری در کودکان
به کودکان باید مسئولیت‌های متناسب با سن‌شان بدهید. بچه‌های دوساله می‌‌توانند کمک خوبی برای تمیزکاری در منزل باشند، اسباب‌بازی‌هایشان را در جای خود بگذارند یا کتاب‌هایی که برایشان خوانده‌اید را به قفسه کتاب برگردانند.
پررنگ‌کردن مسئولیت مرتب کردن اتاق کودک توسط خودش می‌تواند با یک زمینه‌سازی بازی‌گونه آغاز شود، استفاده از یک عبارت ساده «زمان تمیزکاری» یا پخش یک آهنگ پرانرژی می‌تواند به تشویق کودکان کمک کند.
دادن وظایف ساده در خانه به کودک راه خوبی برای بهبود توانایی‌های رو به رشد اوست. به عنوان مثال، یک کودک دو ساله ممکن است بتواند به شما کمک کند تا لباس‌ها را از ماشین لباسشویی بیرون بیاوریدو یک کودک چهار ساله لباس‌های خود را تا کند و سپس در کشوهای مناسب قرار دهد.
هر بار که یک کودک مهارت جدیدی به دست می‌آورد، فرصتی است تا به او یادآوری کنیم که در حال بزرگ‌شدن است و مسئولیت‌هایی که دارد نیز تغییر کرده و همراه او بزرگ‌تر شده. احترام به استقلال کودکان با مسئولیت‌پذیری در ارتباط است.
نمی‌توان انتظار داشت که فرزندتان مسئولیت اتاق یا درس یا خواهر و برادر کوچکش را به عهده بگیرد اما احترام و محدوده‌ای برای استقلال شخصی او قائل نباشید، او باید این عزت نفس و استقلال را حس کند تا بتواند طعم تصمیم و تبعات یک تصمیم را بچشد، مسئولیت‌پذیری تنها با مواجهه حقیقی با تبعات انجام دادن یا ندادن مسئولیت به دست می‌‌آید، استقلال داشتن یک فرد یعنی مختار بودن در انتخاب و به تبع آن بررسی و برگزیدن یک مسئولیت و راه و با اعتماد به نفس پای گذاشتن در مسیر آن است.
مسئولیت پذیری چیست؟
مسئولیت‌پذیری تعاریف متعدد و البته مشابهی دارد. تعاریفی که با خواندن و دانستن آنها به ما دیدی همه‌جانبه نسبت به این مفهوم می‌دهد. یکی از تعاریف این است که مسئولیت‌پذیری یعنی احساس وظیفه یا تعهدی در قبال کاری که مسئول آن هستیم. اما این انتظاری که دیگران و خودتان از خودتان دارید باید متناسب با توان شما باشد. گاهی پذیرفتن مسئولیتی بیش از توان فردی در واقع عین بی‌مسئولیتی است.
چرا که شما نمی‌توانید از پس مسئولیتی که به عهده گرفته‌اید برآیید و همین در واقع از مصادیق غیرمسئولانه عمل کردن است. همچنین مسئولیت یعنی شما کارهایی را که قرار است انجام دهید، انجام بدهید، به همین سادگی. اما در ادامه نکته مهم‌تری بیان می‌شود، نکته‌ای که این مفهوم و ارزش مسئولیت‌پذیری را از یک کار روتین یا رباتیک خارج می‌کند. مسئولیت‌پذیری یعنی پذیرفتن پیامدهای مثبت و منفی اعمال و تصمیمات خودمان و این بخش مسئولیت‌پذیری یعنی سخت‌ترین بخش آن.
در تعریفی جامع مسئولیت‌پذیری یعنی پذیرفتن مسئولیت افکار، احساسات و اعمال خود. به این تعریف دقت کنید و بگویید خودمان را مسئول و منشا چه میزان از احساسات و افکارمان می‌دانیم؟ در بسیاری از موارد مسئول «حال بد ما» همسر یا همکار یا والدین ما هستند، مسئول «اضطراب و استرس و نگرانی» ما استاد ما است که برای ما زمان امتحان مشخص کرده است، در حالی که منشا تمام این افکار و احساسات خود ما هستیم. در ادامه این طور مسئولیت‌پذیری پاسخگویی و داشتن رفتاری مسئولانه در قبال اعمال و اقدامات و تصمیمات خود تعریف می‌شود.
مسئولیت‌پذیری یک میل و اشتیاق و ارزش درونی است، شما با یک تعهد درونی سروکار دارید که در صورت قرار گرفتن در مسیر درست نتایج شگرفی برای فرد و جامعه دارد. این ارزش مسئولیت‌پذیری است که زمینه‌ساز رشد جامعه می‌شود، وقتی فرد در قبال خود و دیگران، خود را مسئول بداند تلاش می‌کند تا شرایط هرچه بهتری برای خود و دیگران فراهم کند و انجام مسئولیت را گذاشتن تکه پازلی در یک پازل بزرگ‌تر جهانی می‌بیند که موجب تکمیل تصویری می‌شود که او اگرچه نقش کوچکی در آن دارد اما نبودنش باعث ناقص شدن تصویر می‌شود.
زیست مسئولانه داشتن
مسئولیت‌پذیری ارزشی است که تمام کودکان باید آن را بیاموزند. مسئولیت‌پذیری شامل تصمیم‌گیری، مورد اعتماد بودن و یادگیری این مساله است که باید نتیجه اعمال خود را، چه خوب و چه بد، بپذیریم. مسئولیت‌پذیری فقط به این نیست که چگونه انتخاب‌های فرزند شما بر او تأثیر می‌گذارد، بلکه این است که چگونه انتخاب‌ها و اقدامات او بر دیگران نیز تأثیر می‌گذارد.
مسئولیت‌پذیری باعث می‌شود که فرزندان ما حس مهم بودن برای خانواده و جامعه داشته باشند و در جهت کمک به خانواده و جامعه گام بردارند.
یکی از بهترین راه‌ها برای آموزش مسئولیت‌پذیری به کودکان، روش الگوبرداری است، هرچه قدر والدین زیست مسئولانه‌تری داشته باشند این ارزش بیشتر و با عمق بهتری به فرزندان منتقل می‌شود.
به طور مثال برای کارهای خیر یا خدماتی در خانواده و شهر و جامعه‌تان داوطلب شوید، فرد مورد اعتمادی باشید، ارزش‌هایی مانند سروقت بودن را تمرین کنید، اشتباهات خود را بپذیرید و بابت آنها عذرخواهی کرده و راهی برای جبران اشتباهتان پیدا کنید.
اگر فرزندتان شاهد چنین سبک زندگی باشد قطعا او نیز مسئولیت‌پذیر خواهد شد. توجه به نتیجه ما را نسبت به مسئولیتی که به عهده گرفته‌ایم واقع‌بین‌تر و حساس‌تر می‌کند.
به طور مثال مسئولیت حفظ سلامت بدن ما به عنوان فردی بالغ به عهده خود ما است و در صورت فروگذاری در انجام این مسئولیت شخص خود ما تاوان این کاستی را پس خواهد داد.
نتیجه می‌تواند مثبت یا منفی باشد که هر دو مسئولیتش بر عهده ی ماست. شروع پذیرفتن یک مسئولیت با توافقی همراه است، توافق با خود و یا با فرزند و همسر و هر فرد دیگری، به طور مثال وقتی با فرزندتان سر ساعتی که قرار است به خانه برگردد توافق می‌کنید و مسئولیت بازگشت به موقع را فرزندتان به عهده می‌گیرد، باید تبعات دیر آمدن را از نظر شما بداند و با یکدیگر بر سر این تبعات توافق کنید و او بداند که در هر دو حالت شخص خودش مسئول عواقب است و لذا خودش نیز مسئول مدیریت زمان است.
مثال دیگر مسئولیت‌پذیری، مراقبت از سلامت روان خود در مواجهه با محتوای موجود در اینترنت یا محتوای تصویری است، مراقبت از سلامت روان به عنوان یک فرد بالغ به عهده خود فرد است و البته این مسئولیت برای کودکان و نوجوانان به عهده والدین است و با بالا رفتن سن درصد مسئولیت تغییر می‌کند.
به عنوان والدین باید این مسئولیت مهم را به درستی به فرزندان منتقل کنیم، تبعات ناشی از استفاده بدون حد و بدون چارچوب از اینترنت از نظر روانی تبعاتی دارد که تنها یک فرد با دانستن و اعتقاد به مساله خودمراقبتی می‌تواند در انجام این مسئولیت جدی و استوار باشد.
در تعریف دینی این مساله یعنی داشتن تقوای شخصی صحبت از نوعی بازدارندگی درونی است که از ایمان و تقوا و وجدان فرد سرچشمه می‌گیرد، مومن در مقابل پروردگار خود و امانت جسم و روحی که در اختیار او قرار داده شده خود را مسئول می‌داند و در جهت حفظ طهارت جسمی و روحی خود می‌کوشد. خشونت، محتوای مستهجن، موارد نامناسب اخلاقی، همگی محتوایی است که استفاده از آنها تبعات روحی و جسمی برای فرد به همراه دارد.
دانستن این تبعات یا حتی دقیق شدن در تبعات یک تصمیم از میزان مسئولیت‌پذیری یک فرد نشات می‌گیرد. خودمراقبتی یکی از مهم‌ترین مسئولیت‌های ماست و یکی از مهم‌ترین مفاهیمی است که باید با رفتار و اعمال به فرزندمان منتقل کنیم.
اگر نباشد چه می‌شود؟
برای درک این‌که چرا مسئولیت مهم است، به این فکر کنید که اگر مردم مسئولانه عمل نکنند، زندگی چگونه خواهد بود؟ اگر هیچ کس کاری را که می‌‌گوید انجام ندهد، چگونه میتوان به یکدیگر اعتماد کرد؟ اگر هیچ کس نظافت را رعایت نکند چطور می‌توانیم انتظار داشته باشیم در محیطی سالم زندگی کنیم؟ اگر والدین در قبال فرزندان‌شان مسئول نباشند، و بچه‌ها در انجام کارهای خانه یا تکالیف خود مسئول نباشند، چه اتفاقی میافتد؟ و بسیاری سوال‌های دیگر از این دست. همه ما در جامعه اگر می‌‌خواهیم در کنار هم ایمن و در آرامش و اعتماد متقابل زندگی کنیم، باید فردی مسئولیت‌پذیر باشیم و بپذیریم که هرکدام از ما در قبال خود، خانواده، جامعه و جهان هستی مسئول هستیم.
فیلم مسئولانه
فیلم‌های زیادی درباره این موضوع ساخته شده که شخصیت اصلی یا فرعی مسئولیتی که به عهده داشته را به خوبی انجام نداده و همین مساله گره‌ها و مشکلات فراوانی را به همراه داشته یا شخصیت در پی مسئولیت و راه خود بوده و داستان فیلم جریان این کشف و شهود و انتخاب بوده.
از جمله این فیلم‌ها میتوان به فیلم ایرانی بادیگارد اشاره کرد. محافظی که برای خود مسئولیتی قائل است و با توجه به حدود مسئولیتی که برای خود قائل بوده معتقد است کاری که می‌کند در حوزه مسئولیتش دیگر قرار نمی‌گیرد و تلاش می‌کند مرزهای مسئولیتی که پذیرفته را به دیگران نشان دهد. مساله مسئولیت در فیلم‌های حاتمی‌کیا پررنگ است، در آژانس شیشه‌ای نیز حاج کاظم بنا به انجام مسئولیت خود تصمیم به کاری گرفت که تبعات آن را به خوبی می‌دانست. مسئولیتی که حاتمی‌کیا به آن می‌پردازد نگاهی اخروی نیز دارد.
انیمیشن زندگی یک حشره درباره مورچه خلاقی است که کسی او را در کلونی جدی نمی‌گیرد و مواجهه با مشکلی جدی در لانه باعث می‌شود او مسئولیت نجات لانه را بپذیرد اما این مسئولیت تبعاتی دارد. مورچه‌ای که در ابتدا علاقه‌ای به پذیرش مسئولیت نداشت و فقط در پی علاقه‌مندی‌های خود بود مرحله به مرحله مسئول‌تر می‌شود تا جایی که حتی جان خود را برای گروه به خطر می‌اندازد.
قسمت اول عصر یخبندان هم با پذیرش مسئولیت نجات جان پسرک اسکیمو همراه می‌شود. هرکدام از اعضای گروه به خاطر انجام دادن مسئولیت خود جان خود را به خطر می‌اندازد. این میل و تعهد به مسئولیت با بیشتر‌شدن رابطه گروه با یکدیگر و علاقه‌ای که نسبت به پسرک شکل می‌گیرد بیشتر می‌شود. علاقه و تعهد در مسئولیت‌پذیری نسبت به چیزی نقش مهمی را ایفا میکنند و نوعی موتور محرک مسئولیت پذیری هستند.
در فیلم و انیمیشن زنان کوچک و کتابشان یک مساله مهم وجود دارد: مسئولیت‌پذیری تک‌تک دختران خانواده مارچ. این دختران انجام مسئولیتی را پذیرفته‌اند که گاهی از توانشان بیشتر می‌شود. اما شرایط سخت باعث می‌شد که روحشان بزرگ‌تر از آنچه بود شود و بتوانند از پس مسئولیت‌های خود در زمان غیبت پدر یا مادر برآیند.
لیدی برد فیلمی ساخته سال۲۰۱۷ است و روایت سال آخر دبیرستان دختر نوجوانی است که در مرز ورود به دنیای حقیقی و پذیرش مسئولیت‌های جدی قراردارد. لیدی برد مادرش را درک نمی‌کند، میزان تلاش مادرش را هم حتی به طور کامل نمی‌بیند و همواره از شرایط موجودش ناراضی است. طی فیلم لیدی برد بیشتر با حقایق دنیا آشنا می‌شود و زمانی که به تنهایی مسئولیت زندگی‌اش را می‌پذیرد متوجه میزان مسئولیت‌پذیری و تاثیر او بر زندگی‌اش می‌شود.
فیلم ۱۹۱۷ کریستوفر نولان نیز به سربازانی می‌پردازد که بدون شناختن همرزمان‌شان اما به خاطر عمل به وظیفه و مسئولیتی که در قبال جان همنوعان‌شان برای خود حس میکنند دست به تصمیماتی می‌زنند که جانشان به خطر میافتد.
زهرا صالحی نیا – خبرنگار
